Drög að geðheilbrigðisstefnu
Í frétt á vef velferðarráðuneytisins, dags. 30. júlí 2015, voru drög að þingsályktunartillögu um geðheilbrigðisstefnu og aðgerðaáætlun kynnt og óskað eftir ábendingum og umsögnum um drögin. Umboðsmaður barna sendi umsögn sína til ráðuneytisins 20. ágúst.
Umsögn umboðsmanns barna
Velferðarráðuneytið
Reykjavík, 20. ágúst 2015
Efni: Drög að þingsályktunartillögu um geðheilbrigðisstefnu og aðgerðaáætlun
Vísað er í frétt á heimasíðu ráðuneytisins þar sem óskað er eftir umsögnum og ábendingum um ofangreind drög. Umboðsmaður barna telur brýnt að stuðla að bættri geðheilsu fólks og bæta þjónustu við þá sem glíma við geðraskanir. Hann telur því jákvætt að fyrirhugað sé að leggja fram þingsályktunartillögu um geðheilbrigðisstefnu og aðgerðaráætlun. Hann vill þó koma eftirfarandi ábendingum á framfæri.
Þó að í umræddum drögum sé að finna ýmsar góðar tillögur sem varða börn og fjölskyldur þeirra hefði að mati umboðsmanns barna verið full ástæða til að útbúa sérstaka stefnu um geðheilbrigði barna eða að minnsta kosti tileinka afmarkaðan hluta stefnunnar sérstaklega málefnum barna. Mikilvægt er að huga að sérstöðu barna og tryggja eins og hægt er að hvert og eitt barn nái sem bestum mögulegum andlegum, líkamlegum og félagslegum þroska, sbr. meðal annars 6. gr. Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna, sbr. lög nr. 19/2013. Börn eru viðkvæmur þjóðfélagshópur sem á rétt á sérstakri vernd og umönnun umfram hina fullorðnu. Jafnframt eru börn þó fullgildir einstaklingar með sjálfstæð réttindi. Ef þau fá þann stuðning sem þau þurfa og tækifæri til þess að vera virkir þátttakendur í samfélaginu skilar það sér margfalt til baka.
Í framkvæmd virðist oft litið svo á að foreldrar þurfi að samþykkja alla þjónustu sem börn þiggja. Í ljósi breyttra viðhorfa, aukinnar þekkingar og þróunar í mannréttindamálum er hins vegar í auknum mæli viðurkennt að börn eigi að njóta sjálfstæðra réttinda til þess að leita sér aðstoðar og eiga trúnaðarsamskipti við fagaðila, óháð vitneskju eða afstöðu foreldra sinna. Í þessu sambandi er mikilvægt að gera greinamun á ráðgjöf og meðferð, en foreldrar sem fara með forsjá þurfa að samþykkja nauðsynlegar meðferðir fyrir börn undir 16 ára aldri, sbr. 26. gr. laga nr. 74/1997 um réttindi sjúklinga. Í almennum athugasemdum Barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna um 12. gr. Barnasáttmálans segir í lauslegri þýðingu að aðildarríki þurfi að innleiða lög og reglugerðir sem tryggja börnum rétt til heilsufarsráðgjafar og aðstoðar í trúnaði án samþykkis foreldra, óháð aldri barns, þegar þörf er á vegna öryggis eða velferðar barns. Börn geta haft þörf á slíkri ráðgjöf, t.d. þegar þau hafa reynslu af ofbeldi eða vanrækslu á heimili sínu, hafa þörf á ráðgjöf um getnaðarvarnir eða þegar börn og foreldrar eru ekki sammála um aðgang barna að heilbrigðisþjónustu. Rétturinn til ráðgjafar og aðstoðar er óháður aldri til að veita samþykki í heilbrigðismálum og ætti ekki að vera takmarkaður með aldursmörkum. Umboðsmaður barna telur að geðheilbrigðisstefna ætti að miða að því að tryggja sjálfstæðan rétt barna á öllum aldri til þess að leita eftir ráðgjöf og aðstoð frá fagaðilum, svo sem sálfræðingum, í barnvænu umhverfi án vitneskju foreldra. Til dæmis væri hægt að endurvekja starfsemi svokallaðra barna- og unglingamóttaka á heilsugæslustöðvum, þar sem hægt væri að fá viðtal hjá hjúkrunarfræðingi eða sálfræðingi um ýmislegt sem viðkemur heilsu og líðan.
Umboðsmaður barna telur sérstaklega jákvætt að stefnt sé að því að auðvelda aðgengi að sálfræðiþjónustu og innleiða fjölskyldubrúna á heilsugæslustöðvum, sbr. tillögur A.3 og A.4. Umboðsmaður hefur í nokkur ár bent á mikilvægi þess að öll börn hafi aðgang að sálfræðiþjónustu á heilsugæslustöðvum, sjá t.d. frétt hér frá 12. apríl 2012. Ennfremur fagnar hann því að fyrirhugað sé að fjölga geðheilsuteymum, sbr. tillaga A.2 og tryggja að foreldrar geti fengið stuðning frá þverfaglegu teymi fagfólks í nærumhverfi, sbr. tillaga B.1. Umboðsmaður saknar þess þó að vikið sé sérstaklega að bættri þjónustu við börn og ungmenni í nærumhverfi þeirra. Eins og staðan er í dag starfa til dæmis sérhæfð teymi fyrir börn sums staðar á landinu og hefur það reynst vel. Á öðrum stöðum er slík þjónusta ekki í boði og er börnum því mismunað eftir búsetu að þessu leyti. Umboðsmaður barna telur brýnt að stefna og aðgerðaráætlun í geðheilbrigðismálum miði að því að tryggja öllum börnum með geð- og hegðunarraskanir gjaldfrjálsa sálfræðiþjónustu, fjölskylduráðgjöf og aðgang að sérhæfðu fagteymi í nærumhverfi sínu.
Mikilvægt er að tryggja börnum þá þjónustu sem þau þurfa eins fljótt og hægt er, til þess að koma í veg fyrir að þau þrói með sér enn alvarlegri vanda. Er því jákvætt að stefnt sé að því að skima fyrir kvíða, þunglyndi og áhrifum áfalla meðal barna í efstu bekkjum grunnskóla og viðeigandi stuðningur veittur fyrir þau börn sem teljast í áhættuhópi, sbr. liður B.3. Ljóst er að börn á öllum aldri verða fyrir áföllum og upplifa kvíða og þunglyndi. Telur umboðsmaður barna því ekki ástæðu til að takmarka skimanir við elstu bekki grunnskóla, heldur er þvert á móti mikilvægt að fylgst sé með líðan barna á öllum skólastigum, þ.e. leik-, grunn- og framhaldsskóla.
Umboðsmaður barna telur mikilvægt að auka hlutverk skóla þegar kemur að forvörnum og viðbrögðum við vanlíðan barna. Hann fagnar því tillögu B.2 um að settur verði á fót starfshópur til að gera tillögur um geðræktarstarf í skólum. Hann hefði þó viljað sjá styttri tímamörk í tillögunni, þannig að hægt verði að vinna úr niðurstöðunum sem fyrst.
Ef framangreindar tillögur verða að veruleika mun það vonandi stuðla að auknu geðheilbrigði meðal barna og fjölskyldna þeirra og draga úr tíðni alvarlegra geðraskana meðal barna. Hins vegar telur umboðsmaður barna mjög slæmt að ekkert sé minnst á það í drögunum að fyrirhugað sé að efla eða fjölga úrræðum fyrir börn með geðraskanir. Í dag þurfa börn með hegðunar- og geðraskanir að bíða í marga mánuði eða jafnvel einhver ár eftir greiningu og þjónustu við hæfi. Er þetta málefni sem þau börn og ungmenni sem umboðsmaður hefur rætt við, m.a. á vettvangi ráðgjafarhóps embættisins, hafa miklar áhyggjur af. Umboðsmaður barna telur þetta alvarlegt brot á réttindum barna, en þau eiga rétt á að njóta besta heilsufars sem hægt er að tryggja, sbr. m.a. 24. gr. Barnasáttmálans.
Þá telur umboðsmaður barna miður að ekki sé fjallað um börn með tví- eða fjölþættan vanda í stefnunni, enda hefur hegðunar- og vímuefnavandi mikil áhrif á geðheilbrigði barna og ungmenna. Umboðsmaður barna hefur ítrekað bent á að verulega skortir úrræði fyrir börn sem eiga við geðræn vandamál að stríða og stefna eigin velferð í hættu vegna hegðunar- og vímuefnavanda. Þessi börn falla oft á milli kerfa, þar sem þau fá hvorki viðeigandi þjónustu í heilbrigðiskerfinu né á vegum barnaverndar. Í bréfi til velferðarráðuneytisins dags. 30. janúar 2015 óskaði umboðsmaður barna eftir svörum um það hvernig ráðuneytið hygðist bregðast við þessum vanda. Í bréfinu er sagt frá máli barns, en foreldrar barnsins treystu sér ekki til þess að hafa það á heimilinu, þar sem það átti við alvarlegan vanda að stríða, hafði beitt fjölskylduna ofbeldi og þurfti því nauðsynlega að komast í úrræði við hæfi. Neyðarvistun Stuðla neitaði að taka við barninu, þar sem starfsfólk taldi það þurfa vera undir höndum lækna. Þá höfnuðu bæði BUGL og bráðamóttaka geðdeildar að taka við barninu. Önnur úrræði komu ekki heldur til greina vegna vímuefnaneyslu barnsins. Í gögnunum kemur orðrétt fram að það „eina í stöðunni væri [að barnið] færi heim til foreldra, ef að þeir vildu ekki taka við [barninu], væri lítið sem væri hægt að bjóða“. Enn hafa engin svör borist við bréfinu.
Umboðsmaður barna telur brýnt að tekið verði á framangreindum þáttum í geðheilbrigðisstefnu og markvisst stefnt að því að tryggja að öll börn með geðrænan vanda fái greiningu, meðferð og þjónustu við hæfi án tafar. Umboðsmaður hefur margoft bent stjórnvöldum á að þeim sé skylt að setja hagsmuni barna í forgang, sbr. meðal annars 3. gr. Barnasáttmálans, og tryggja öllum börnum þá þjónustu sem þau eiga rétt á. Aðstæður í ríkisfjármálum geta ekki réttlætt brot á grundvallarmannréttindum barna. Það kostar samfélagið mjög mikið til lengri tíma að veita börnum ekki þá þjónustu sem þau eiga rétt á, fyrir utan þá þjáningu sem það hefur í för með sér fyrir börnin og fjölskyldur þeirra. Er því ljóst að það skilar sé margfalt til baka að fjárfesta í geðheilbrigði barna og ungmenna.
Virðingarfyllst,
Margrét María Sigurðardóttir,
umboðsmaður barna